Anailís ar na sonraí agus an taighde atá ar fáil
4.1 Seasamh dlíthiúil
Oibleagáidí, cairteacha agus caighdeáin dhlíthiúla idirnáisiúnta agus intíre
An Chairt Eorpach do Theangacha Réigiúnacha nó Mionlaigh
Faoin Chairt Eorpach do Theangacha Réigiúnacha nó Mionlaigh (ECRML), tá dualgas ar an RA gan bacainní a chruthú maidir le húsáid mionteanga.
Leagtar amach sa 5ú Creat-Tuarascáil ECRML UK [3] (Nollaig 2020) roinnt moltaí le haghaidh gníomhaíochta láithrí lena n-áirítear:
- Bunoiliúint agus oiliúint bhreise a chur ar líon leordhóthanach múinteoirí atá ag teagasc na Gaeilge;
- Dlí agus straitéis chuimsitheach a ghlacadh maidir le cur chun cinn na Gaeilge i dTuaisceart Éireann.
I dTuaisceart Éireann, baineann Cuid II den Chairt Eorpach leis an Ghaeilge agus leis an Ultais agus Cuid III leis an Ghaeilge amháin.
Leagann Cuid II dualgas ginearálta ar an stát úsáid teangacha réigiúnacha nó mionlaigh a éascú agus/nó a spreagadh sa chaint agus sa scríbhneoireacht, sa tsaol phoiblí agus sa tsaol phríobháideach ach ní chuireann sé aon oibleagáidí go díreach ar chomhairlí ceantair.
Cuimsíonn Cuid III den Chairt seirbhísí poiblí faoi rialú poiblí. In Airteagal 10, sonraítear ann gur gá gur féidir seirbhísí a sholáthar sa teanga shonraithe agus gur gá d’úsáideoirí na teanga a bheith in ann iarratais ar sheirbhísí a chur isteach sa teanga sin. Tá sé soiléir in Airteagal 10 gur cheart go mbeadh acmhainneacht ag údaráis phoiblí aistriúchán agus ateangaireacht a dhéanamh, úsáid foirmeacha traidisiúnta de logainmneacha agus ainmneacha teaghlaigh a cheadú nó a spreagadh, dréacht-doiciméid sa teanga shonraithe, iarratais ó bhéal agus i scríbhinn a éascú sa teanga seo, úsáid na teanga a éascú i ndíospóireachtaí agus cead a thabhairt do dhaoine iarratais a chur isteach sa teanga.
Dhaingnigh an RA an Chairt Eorpach i Márta 2001 ach níor corpraíodh í sa dlí baile. Faoi láthair níl aon Acht Teanga i bhfeidhm i dTuaisceart Éireann (murab ionann agus seasamh na hAlban agus na Breataine Bige) cé go bhfuil polasaithe curtha le chéile ag an rialtas láir.
Rapóirtéir Speisialta na NA ar shaincheisteanna mionlaigh
Chuir an Chomhairle treoir ó Rapóirtéir Speisialta na NA maidir le saincheisteanna mionlaigh a eisíodh in 2017 [4] san áireamh fosta agus an polasaí seo á ghlacadh. Mar shampla, luaitear sa treoir, ‘Léiríonn comharthaí dátheangacha nó ilteangacha a úsáideann údaráis phoiblí inchuimsitheacht, agus go roinneann grúpaí daonra éagsúla ceantar go suaimhneach agus le meas ar a chéile’.
Creat-Choinbhinsiún chun Mionlaigh Náisiúnta a Chosaint
Conradh iltaobhach de chuid Chomhairle na hEorpa atá sa Chreat-Choinbhinsiún chun Mionlaigh Náisiúnta a Chosaint atá dírithe ar chearta na mionlach san Eoraip a chosaint. Tá an Ríocht Aontaithe ar na náisiúin a shínigh an Creat.
Ní chuireann sé aon oibleagáid infhorghníomhaithe go díreach ar chomhairlí áitiúla ach áirítear leis roinnt forálacha maidir le mionteangacha. Ceanglaítear le hAirteagal 11 ar an stát éascú a dhéanamh ar logainmneacha traidisiúnta, sráidainmneacha agus tásca topagrafacha eile a bheith feiceálach sa mhionteanga i gcás ina bhfuil éileamh leordhóthanach ann agus i limistéir ina bhfuil cónaí go traidisiúnta ag líon suntasach daoine ar de mhionlach náisiúnta iad.
Thug an Cúigiú Tuarascáil ar an RA ón Choiste Comhairleach ar an Chreat-Choinbhinsiún um Chosaint Mionlaigh Náisiúnta (Bealtaine 2023) aghaidh ar shaincheist na comharthaíochta dátheangaí i dTuaisceart Éireann. Leag an tuarascáil seo béim ar an ghá le comharthaíocht dhátheangach mar chomhartha ar chríoch chomhroinnte.
Acht Thuaisceart Éireann (Comhaontú Chill Rímhinn) 2006
Cuireann an tAcht seo dualgas ar Fheidhmeannas TÉ straitéis a ghlacadh leis an Ghaeilge a fheabhsú agus a chosaint.
Comhaontú Bhéal Feirste (Aoine an Chéasta) 1998
I Sraith a Trí de Chomhaontú Bhéal Feirste tá sraith gealltanas maidir le saincheisteanna eacnamaíocha, cultúrtha agus sóisialta, lena n-áirítear foráil ghinearálta a bhaineann le mionteangacha:
"Aithníonn muid go léir an tábhacht a bhaineann le meas, tuiscint agus caoinfhulaingt i leith éagsúlachta teanga a aithint, lena n-áirítear i dTuaisceart Éireann, an Ghaeilge, Ultais agus teangacha na bpobal eitneach mionlaigh éagsúla, a bhfuil siad go léir mar chuid de shaibhreas cultúrtha oileán na hÉireann.."
An tOrdú um Fhostaíocht agus Cóireáil Chóir (TÉ) 1998
Eascraíonn sainchúram an Choimisiúin Chomhionannais sa réimse seo as a gcuid dualgas faoin Ordú um Fhostaíocht agus Cóireáil Chóir (TÉ) 1998 ('FETO') 'comhionannas deiseanna, gníomh dearfach a chur chun cinn agus oibriú chun deireadh a chur le hidirdhealú reiligiúnach/polaitiúil'. Áirítear iad seo a leanas sa chomhairle ón gCoimisiún:
'Déanann [FETO] idirdhealú ar fhorais creidimh agus tuairimí polaitiúla neamhdhleathacha, san ionad oibre agus i soláthar earraí, saoráidí agus seirbhísí araon. Chomh maith leis sin, san ionad oibre, cuireann sé cosc ar 'chiapadh' ar na forais sin. Chomh maith le saincheist an idirdhealaithe agus an chiaptha, tá oibleagáidí dlíthiúla ar fhostóirí fosta a éilíonn orthu rannpháirtíocht chothrom san fhostaíocht agus freagrachtaí gaolmhara a chur chun cinn chun ionad oibre maith agus comhchuí a chur chun cinn.'
'I réimse na fostaíochta, cuireann an Cód Cleachtais um Fhostaíocht Chóir treoir ghinearálta ar fáil d'fhostóirí maidir leis na hábhair seo. Luadh an Cód le faomhadh ón Bhinse um Fhostaíocht Chóir agus é ag seasamh le gearáin i gcoinne fostóirí i go leor cásanna idirdhealaithe. Bhain líon beag díobh sin le bratacha agus feathail a thaispeáint.'
'Níor bhreithnigh an Binse go sainráite go fóill an sainmhíniú reachtúil réasúnta nua ar chiapadh faoi FETO (a achtaíodh den chéad uair in 2003) in aon chás a phléann go sonrach le saincheisteanna 'bratacha agus feathail', agus comharthaíocht san áireamh. Mar sin féin, is féidir an cásdlí a tháinig roimh 2003 a úsáid, le leibhéal réasúnta muiníne, leis an dóigh a rachadh an Binse i ngleic leis na ceisteanna sin a thuar dá n-ardófaí inniu é.'
‘Maidir le hoibleagáidí a bhaineann le fostaíocht chóir maidir le hearraí, saoráidí agus seirbhísí a sholáthar, níl sé soiléir ach an oiread a mhéid a chuireann FETO isteach ar an tsaincheist, toisc nach raibh aon chásdlí ann go dtí seo maidir leis na forálacha seo maidir le bratacha agus feathail a thaispeáint, lena n-áirítear comharthaíocht. Chomh maith leis sin, tá cumhdach na bhforálacha reachtúla éagsúil leis na forálacha sin a bhaineann le cúrsaí fostaíochta.'
Treoir ECNI maidir le timpeallacht oibre mhaith chomhchuí a chur chun cinn
I mí Dheireadh Fómhair 2009, d'eisigh an Coimisiún Comhionannais treoir maidir le timpeallacht oibre mhaith chomhchuí a chur chun cinn. Deirtear sa treoir sin:
'Timpeallacht mhaith chomhchuí oibre is ea timpeallacht ina gcaitear le gach oibrí le dínit agus le meas agus nuair nach ndéantar ciapadh ar aon oibrí trí iompar a bhaineann le creideamh nó le tuairim pholaitiúil....Ar ndóigh, ní chiallaíonn sé sin go gcaithfidh timpeallachtaí oibre a bheith gann i gcónaí ar aon rud a tharlaíonn a bheith bainteach níos dlúithe le ceann amháin nó ceann eile den dá phríomhphobal i dTuaisceart Éireann....I bhfocail eile, ní gá go gciallódh timpeallacht oibre 'comhchuí' ceann 'neodrach'.'
Áirítear sa treoir an chomhairle seo a leanas maidir le saincheist na dtaispeántas nó na bhfeathal san ionad oibre:
'Molann an Coimisiún, sa chás go bhfuil fostóir ag iarraidh rannpháirtíocht chothrom a sholáthar nó a chothabháil, nó a chinntiú go n-úsáideann gach cuid den phobal gach seirbhís agus saoráid go forleathan, go bhfuil íogaireacht ann maidir le taispeántais a bhaineann go hiomlán nó go príomha le cuid amháin den phobal.'
Mar sin féin, luaitear an méid seo a leanas sa treoir:
'Go ginearálta, ní sárú ar thimpeallacht mhaith chomhchuí oibre a bheidh in úsáid teangacha seachas an Béarla, mar shampla i lógónna agus i gcumarsáid chorparáideach.'
4.2 Straitéisí an rialtais láir
(a) Ré Nua, Cur Chuige Nua 2020
Leagtar amach i straitéis Ré Nua, Cur Chuige Nua de chuid Fheidhmeannas TÉ roinnt moltaí maidir le cearta, teanga agus féiniúlacht. Ina measc tá:
- Oifig Féiniúlachta agus Léirithe Cultúrtha a bhunú 'le gach gné d'oidhreacht shaibhir chultúrtha agus teanga Thuaisceart Éireann a cheiliúradh agus tacú leo';
- Coimisinéir a cheapadh 'le forbairt na Gaeilge i dTuaisceart Éireann a aithint, a thacú, a chosaint agus a fheabhsú';
- Coimisinéir a cheapadh 'leis an teanga, na healaíona agus an litríocht a bhaineann le traidisiún na hUltaise/Briotanach-Ultach a fheabhsú agus a fhorbairt';
- Aitheantas oifigiúil a thabhairt don Ghaeilge agus don Ultais araon i dTuaisceart Éireann;
- Cead a thabhairt d'aon duine a ngnó a dhéanamh i nGaeilge nó in Ultais os comhair an Tionóil nó os comhair aon cheann dá choistí.
Cé go leagtar amach sa doiciméad tograí atá ag teacht go ginearálta le comhairle agus treoir roimhe seo, ag an am seo ní thugann sé treoir shonrach don rialtas áitiúil seachas:
'Iarrfaidh an treoir ar an Choimisinéir, mar chéad tosaíocht, díriú ar chaighdeáin dea-chleachtais a fhorbairt a éascaíonn idirghníomhaíocht idir úsáideoirí Gaeilge agus comhlachtaí poiblí, lena n-áirítear eolas nó foirmeacha a chur ar fáil i nGaeilge nuair is gá, ach gan a bheith teoranta dóibh, a chuirfidh ar chumas suíomhanna gréasáin poiblí a úsáidtear go forleathan aistriúchán Gaeilge a bheith ar fáil, agus a chinntiú go bhfreagraíonn comhlachtaí poiblí i nGaeilge comhfhreagras i nGaeilge, nuair is praiticiúil. Leanfaidh comhlachtaí poiblí orthu ag déanamh a gcinntí féin faoi chúrsaí eile a bhaineann leis an nGaeilge.'
(b) Straitéis na Gaeilge
I mí Eanáir 2015, d'fhoilsigh an Roinn Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta (RCEF) Straitéis le Forbairt na Gaeilge a Fheabhsú agus a Chosaint sa tréimhse 2015-2035 (Straitéis le Forbairt na Gaeilge a Fheabhsú agus a Chosaint).
Is iad seo a leanas príomhaidhmeanna na Straitéise:
- Tacú le sealbhú agus foghlaim na Gaeilge ar ardchaighdeán agus inbhuanaithe;
- stádas agus feiceálacht na Gaeilge a fheabhsú agus a chosaint;
- Líonraí agus pobail Ghaeilge atá ar ardchaighdeán agus inbhuanaithe a chur ar fáil; agus
- An Ghaeilge a chur chun cinn ar bhealach a chuideoidh le pobal láidir comhroinnte a thógáil.
Maidir le soláthar seirbhísí poiblí, samhlaítear sa Straitéis go n-éascóidh údaráis phoiblí úsáid na Gaeilge ó bhéal agus i scríbhinn agus go ndéanfaidh siad Cód Cúirtéise a sholáthar agus go gcloífidh siad leis, cód a fhreastalaíonn ar riachtanais na ndaoine ar mian leo a ngnó a dhéanamh trí Ghaeilge. Maítear sa Straitéis gur gá cláir feasachta teanga agus oiliúna teanga a chur ar fáil ionas gur féidir le céatadán níos airde d'fhoireann na seirbhíse poiblí seirbhísí i nGaeilge a sholáthar go héifeachtach do chustaiméirí a lorgaíonn iad.
Táthar ag súil go ndéanfaidh comhairlí áitiúla an méid seo a leanas:
- Polasaithe agus pleananna Gaeilge a ghlacadh agus oifigigh Ghaeilge a cheapadh;
- Áiseanna d'úsáid na Gaeilge a thionscnamh nó a leathnú ina gcruinnithe comhairle agus coiste;
- Feiceálacht na Gaeilge a mhéadú trí phoiblíocht a dhéanamh ar an fháil atá ar a gcuid seirbhísí Gaeilge;
- Leagan Gaeilge nó dátheangach d'fhoilseacháin, de dhoiciméid oifigiúla agus d'fhoirmeacha a chur ar fáil de réir chur chuige na Straitéise agus na Cairte Eorpaí do Theangacha Réigiúnacha nó Mionlaigh;
- Caomhnú agus comharthaíocht cheart logainmneacha na hÉireann agus ainmniú forbairtí nua tithíochta a éascú; agus
- Tionscnaimh turasóireachta agus chultúrtha a spreagadh trí Ghaeilge.
(c) Comhairliúchán faoin reachtaíocht Ghaeilge atá molta
I gcomhréir leis an Straitéis, lean an Roinn Pobal ('DFC') ag obair i dtreo reachtaíocht a thabhairt isteach le cosaint reachtúil a chinntiú don Ghaeilge. D'eisigh DFC cáipéis chomhairliúcháin den chéad uair i mí Feabhra 2015 inar leagadh amach na forálacha a dtiocfadh leo a bheith in Acht Gaeilge. Tháinig deireadh leis an tréimhse chomhairliúcháin i mí na Bealtaine 2015 agus tá achoimre thíos ar chuid de na príomhthograí:
- Déanfar an Ghaeilge a shainmhíniú mar theanga oifigiúil i dTuaisceart Éireann ar bhealach a chinnteoidh seirbhísí trí Ghaeilge ar chomhchéim leo siúd atá ar fáil trí Bhéarla;
- Beidh foráil ann le post Coimisinéara Teanga a chruthú agus i measc na bhfeidhmeanna a bheidh leis/léi scéimeanna teanga a cheadú agus comhairle a chur ar fáil don phobal agus do chomhlachtaí poiblí;
- Bheadh sé de chumhacht ag an Choimisinéir Teanga treoir a thabhairt do chomhlachtaí poiblí scéimeanna teanga a dhréachtú;
- Beidh dualgas reachtúil ar chomhlachtaí poiblí, lena n-áirítear comhairlí ceantair:
- a chinntiú go dtabharfar freagra i nGaeilge ar chomhfhreagras a sheoltar chucu i nGaeilge gan moill mhíchuí;
- a chinntiú, nuair a chuirtear faisnéis ar fáil don phobal, go mbeidh an chumarsáid i nGaeilge agus i mBéarla;
- doiciméid a fhoilsiú go comhuaineach i nGaeilge agus i mBéarla ina leagtar amach tograí polasaithe poiblí, tuarascálacha bliantúla, cuntais iniúchta nó ráitis airgeadais etc.;
- scéimeanna teanga a aontú leis an Choimisinéir Teanga agus gealltanais na scéimeanna reachtúla sin a chur i bhfeidhm; agus
- tabhairt faoi chleachtaí comhairliúcháin phoiblí le cuidiú le hullmhú scéimeanna teanga.
Chomh maith leis an obair sin, i mí Feabhra 2022, chuir DfC Tuarascáil Mholta ón Phainéal Comhairleach Saineolaithe le chéile inar leagadh amach go mion na spriocanna, na haidhmeanna, na cuspóirí, na réimsí gníomhaíochta agus na moltaí a bhaineann leis an Straitéis Ghaeilge [5]. Áirítear leis seo moltaí go sonrach maidir le soláthar seirbhísí poiblí, go lárnach agus tríd an rialtas áitiúil, mar shampla béim a leagan ar an ghá atá le comharthaíocht dhátheangach Ghaeilge agus Bhéarla a bheith ar fáil ar fud foirgnimh phoiblí i dTuaisceart Éireann.
Luaitear i Moltaí 2.21 (b) agus (c) sa Tuarascáil [6]:
'go bhfuil ainm an chomhlachta agus aon eolas a chuirtear ar fáil ar aon chomharthaíocht a úsáidtear ar an taobh amuigh d'fhoirgnimh a úsáideann an comhlacht poiblí i nGaeilge agus i mBéarla, agus litreacha ar chomhmhéid leo in úsáid ach amháin i gcás na gcomhlachtaí poiblí sin a bhfuil a gcuid seirbhísí dírithe go príomha ar riachtanais chainteoirí Gaeilge agus a chinneann comharthaíocht sheachtrach a úsáid a thugann tosaíocht nó eisiachas don Ghaeilge; oiread agus is féidir, go bhfuil aon chomhartha a úsáideann an comhlacht poiblí taobh istigh den fhoirgneamh i nGaeilge agus i mBéarla araon, agus litreacha ar cóimhéid sa dá theanga in úsáid';
Agus luaitear i Moladh 2.29 (i):
'tá brandáil shoiléir dhátheangach a éascaíonn infheictheacht níos fearr don Ghaeilge le feiceáil ar a bhféiniúlacht chorparáideach, chomh maith le comharthaíocht inmheánach agus sheachtrach agus ag ionaid agus saoráidí na Comhairle. Moltar tabhairt faoi seo de réir an dea-chleachtais idirnáisiúnta'.
Tá dréachtú déanta ar an dúshraith reachtúil don obair seo, mar atá an tAcht um Féiniúlacht agus Teanga (TÉ) 2022 ach níl sé i bhfeidhm fós; is faoin Rúnaí Stáit atá sé dáta don tosach feidhme a shocrú.
4.3 Comhairle ó ghníomhaireachtaí teanga
(a) Treoir ó Fhoras na Gaeilge
I mí an Mhárta 2015 d'fhoilsigh Foras na Gaeilge (an comhlacht reachtúil a bhfuil cúram air an Ghaeilge a chur chun cinn) Treoircháipéis: Seirbhísí Gaeilge sna Comhairlí Nua. Tá Foras na Gaeilge ag cuidiú le comhairlí a soláthar seirbhíse i nGaeilge a fhorbairt ó 2006, go príomha trí Scéim na nOifigeach Gaeilge. Molann Foras na Gaeilge gur chóir do gach comhairle an Ghaeilge a chur san áireamh ina bPleananna Pobail, Polasaí Gaeilge láidir a ghlacadh agus straitéis a ghlacadh d'fhorbairt na Gaeilge sa chomhairle agus sa phobal. Molann siad gur cheart go mbeadh forbairt cur chuige straitéiseach bunaithe ar na nithe seo a leanas:
- dul i gcomhairle le pobail áitiúla Labhartha na Gaeilge le heolas a bhailiú faoi na seirbhísí Gaeilge a rachadh chun tairbhe dóibh agus faoi na seirbhísí is dóichí a d'úsáidfeadh siad; agus
- iniúchadh ar scileanna Gaeilge na foirne reatha.
4.4 Polasaithe comhairlí eile i dTuaisceart Éireann
Roimh leasú an rialtais áitiúil, bhí polasaithe ag formhór na 26 comhairle oidhreachta i dTÉ a bhain leis an Ghaeilge nó le héagsúlacht teanga i gcoitinne. Ag an tráth seo, áfach, níor ghlac ach ceithre cinn de na deich gcomhairle de chuid TÉ (seachas Béal Feirste) go foirmiúil le polasaithe a thugann aghaidh ar na ceisteanna seo.
Comhairle Ceantair Fhear Manach agus na hÓmaí
Tá Polasaí uileghabhálach éagsúlachta teanga glactha ag an Chomhairle a chuimsíonn gach foirm teanga ach a thugann stádas ar leith don Ghaeilge de réir Chuid III den Chairt Eorpach. Go dtí seo, léirítear an Polasaí Éagsúlachta Teanga ina straitéis brandála: cuirtear Béarla agus Gaeilge san áireamh ar stáiseanóireacht, feithiclí agus comharthaíocht sheachtrach na Comhairle cé is moite d'Ionad Ealaíon na Sruthaile agus Amharclann Ard Abhann in Inis Ceithleann, mar a bhfuil Ultais san áireamh fosta.
Comhairle Chathair Dhoire agus Cheantar an tSratha Báin
Ghlac an Chomhairle le polasaí don Ghaeilge agus polasaí ar leith don Ultais i Meán Fómhair 2014. Ba chóir a thabhairt faoi deara go bhfuil comharthaíocht thrítheangach Béarla/Gaeilge/Ultaise ag Comhairle Ceantair Dhoire agus an tSratha Báin ar fud a gcuid foirgneamh.
Comhairle Ceantair an Iúir, Mhúrn agus an Dúin
D'aontaigh an Chomhairle a Polasaí Teanga Dátheangach in 2015, lenar bunaíodh tiomantas na Comhairle le cur chun cinn agus úsáid na Gaeilge agus an Bhéarla araon a éascú agus a spreagadh i gceantar na Comhairle. Cé go bhfuil nósanna imeachta comhaontaithe, níl plean gníomhaíochta tugtha chun críche go fóill ag an Chomhairle leis na gealltanais a chur chun feidhme. Tá comharthaíocht dhátheangach Ghaeilge/Bhéarla ag Comhairle Ceantair an Iúir, Mhúrn agus an Dúin ar fud a gcuid foirgneamh.
Comhairle Ceantair Lár Uladh
Tá Polasaí Gaeilge na Comhairle bunaithe ar riachtanais Chodanna II agus III den Chairt Eorpach do Theangacha Réigiúnacha nó Mionlaigh, agus ar an dóigh sin réimse gníomhartha dearfacha a chur i bhfeidhm leis an Ghaeilge a chur chun cinn, a fheabhsú agus a chosaint agus ag an am céanna úsáid na Gaeilge a spreagadh sa chaint agus sa scríbhneoireacht sa tsaol phríobháideach agus poiblí. Tá comharthaíocht dhátheangach Ghaeilge/Bhéarla ar fhoirgnimh Chomhairle Ceantair Lár Uladh.
4.5 Reachtaíocht Teanga sa Ríocht Aontaithe agus i bPoblacht na hÉireann
(a) An Bhreatain Bheag
Bunaíodh le hAcht na Breatnaise 1993 an prionsabal gur chóir caitheamh leis an Bhreatnais agus leis an Bhéarla ar bhonn comhionannais sa ghnó poiblí agus i riar na córa sa Bhreatain Bheag. Tá dualgas ar chomhlachtaí poiblí, comhairlí áitiúla san áireamh, Scéim Teanga Breatnaise a ullmhú le cur síos a dhéanamh ar na seirbhísí Breatnaise a chuirfidh siad ar fáil agus caithfidh siad a chur in iúl an dóigh agus an uair a bheidh na seirbhísí Breatnaise sin ar fáil.
Tháinig Beart na Breatnaise (an Bhreatain Bheag) 2011 in áit go leor d'fhorálacha an Achta agus bunaíodh stádas oifigiúil don Bhreatnais sa Bhreatain Bheag. Chruthaigh an Beart creat reachtaíochta nua le dualgas a chur ar údaráis phoiblí cloí leis na caighdeáin a bhaineann leis an Bhreatnais, agus tháinig na caighdeáin sin in áit na Scéimeanna Breatnaise atá ann cheana féin le himeacht ama. Tá Scéimeanna Breatnaise i bhfeidhm ag comhairlí áitiúla sa Bhreatain Bheag le roinnt blianta anuas. De ghnáth, clúdaíonn siad seo trí réimse ar leith:
- déileáil le pobal labhartha na Breatnaise (lena n-áirítear comhfhreagras, cruinnithe agus ar an teileafón);
- íomhá phoiblí na Comhairle (lena n-áirítear féiniúlacht chorparáideach, comharthaí, foilseacháin, foirmeacha, fógraíocht, eisiúintí nuachta, taispeántais, suirbhéanna, fógraí poiblí agus fógraí earcaíochta);
- saincheisteanna foirne (lena n-áirítear earcaíocht, oiliúint teanga agus gairmoiliúint).
(b) Albain
Bhunaigh Acht na Gàidhlig (Albain) 2005 stádas na Gàidhlig mar theanga oifigiúil in Albain, rud a d'fhág go raibh an meas céanna aici agus atá ar an Bhéarla. Bhunaigh sé Bòrd na Gàidhlig fosta mar chomhlacht poiblí le freagracht as Plean Náisiúnta don Ghàidhlig a ullmhú gach cúig bliana. Tá cumhachtaí ag an mBord a cheangal ar údaráis phoiblí, lena n-áirítear comhairlí áitiúla, Plean Gàidhlig a dhréachtú agus a chur i bhfeidhm. Tá ceithre phríomhréimse seachadta seirbhíse sainaitheanta ag an mBord ar mian leis go dtabharfaidh údaráis phoiblí aghaidh orthu agus Pleananna Gaeilge á n-ullmhú acu. Is iad seo:
- féiniúlacht (lena n-áirítear féiniúlacht chorparáideach agus comharthaíocht);
- cumarsáid (lena n-áirítear fáiltiú, teileafón, post agus ríomhphost, foirmeacha, cruinnithe poiblí agus nósanna imeachta gearán);
- foilseacháin (lena n-áirítear caidreamh poiblí agus na meáin, ábhar clóite, láithreáin ghréasáin agus taispeántais);
- soláthar foirne (lena n-áirítear oiliúint, foghlaim teanga, earcaíocht agus fógraíocht).
(c) Poblacht na hÉireann
Socraítear i mBunreacht na hÉireann gurb í an Ghaeilge an chéad teanga oifigiúil, agus thug Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003 an ceart don phobal gnó a dhéanamh leis an stát trí Ghaeilge amháin. Éilíonn an tAcht go n-ullmhódh údaráis phoiblí Scéimeanna Gaeilge, ag sonrú cé na seirbhísí a chuirfear ar fáil go hiomlán i nGaeilge, go hiomlán i mBéarla agus trí mheán an dá theanga. Ní mór do gach scéim na bearta a ghlacfaidh an t-údarás poiblí a leagan amach lena chinntiú go gcuirfear aon seirbhísí nach gcuirtear ar fáil i nGaeilge faoi láthair ar fáil thar thréimhse ama. Agus an scéim á forbairt aige, féadfaidh an t-údarás poiblí bunleibhéal an éilimh ar sheirbhísí sonracha i nGaeilge agus na hacmhainní agus an cumas leis an teanga riachtanach a fhorbairt nó an rochtain atá uirthi a chur san áireamh.
4.6 Éileamh ar an Ghaeilge
(a) Daonáireamh
Áiríodh i nDaonáireamh 2021 eolas ar na príomhtheangacha a labhraíonn cónaitheoirí Bhéal Feirste agus eolas ar an Ghaeilge agus ar an Ultais, agus cuireann Daonáireamh na Scoile 2014/15 eolas ar fáil faoi líon na scoileanna go réigiúnach agus i gceantar Chomhairle Cathrach Bhéal Feirste a chuireann teagasc ar fáil trí mheán na Gaeilge. Léiríonn na figiúirí (a bhaineann le teorainn leathnaithe na Comhairle):
- Tá cumas éigin sa Ghaeilge ag 15.5% de dhaonra Bhéal Feirste (aois a 3+) i gcomparáid le 12.5% de dhaonra Thuaisceart Éireann trí chéile;
- tá os cionn 18,000 duine i mBéal Feirste a labhraíonn, a léann, nó a scríobhann agus a thuigeann Gaeilge;
- faigheann breis agus 7,300 dalta oideachas trí mheán na Gaeilge i dTuaisceart Éireann;
- Tá cumas éigin ag 7.3% de dhaonra Bhéal Feirste (aois a 3+) san Ultais, i gcomparáid le 10.4% de dhaonra Thuaisceart Éireann trí chéile;
- Labhraíonn 2,753 duine i mBéal Feirste Ultais go laethúil;
- Tá 5.7% de dhaoine i mBéal Feirste bodhar nó tá páirtchaillteanas éisteachta acu;
- Tá ar a laghad duine amháin i 2.6% de theaghlaigh Bhéal Feirste nach bhfuil Béarla mar phríomhtheanga acu agus i 3.9% de theaghlaigh Bhéal Feirste, níl Béarla mar phríomhtheanga ag aon duine;
- is iad na teangacha is coitianta a labhraítear i mBéal Feirste (seachas Béarla agus Gaeilge) ná Polainnis, Araibis agus Sínis (tá sé tugtha le fios ag NISRA go bhfuil na teangacha Síneacha go léir grúpáilte le chéile chun críocha Dhaonáireamh 2021).
Tugtar eolas i dTábla 1 faoi líon na ndaltaí atá ag fáil oideachais trí mheán na Gaeilge. Tugadh na sonraí seo ó Dhaonáireamh Scoileanna na Roinne Oideachais (2022/23). Faoi láthair tá 20 scoil Ghaeilge i dTuaisceart Éireann agus tá 10 gcinn d’Aonaid Ghaeilge ceangailte le scoileanna Béarla. As na 30 scoil Ghaeilge, bunscoileanna 28 díobh agus iarbhunscoileanna an dá cheann eile. As na 10 n-aonad Gaeilge atá ceangailte le scoileanna Béarla, is bunscoileanna seacht gcinn díobh agus iar-bhunscoileanna na trí cinn eile. [7]
Ó thaobh an oideachais lán-Ghaeilge de, léiríonn an tábla a leanas rollú 7,310 dalta in 83 aonad in 2022/23, rud is méadú suntasach ar an rollú (n = 5094) ó bhí 2014/15 ann. De na 7,310 rollú, bhí 5.718 (78%) i scoileanna lán-Ghaeilge agus bhí 1,592 (22%) in aonaid lán-Ghaeilge taobh istigh de scoileanna Béarla.
| Daonáireamh Scoileanna 2022-23 (2014-15) | Líon aonad | Líon na ndaltaí |
|---|---|---|
| Naíscoileanna (Naíscoileanna/Aonaid Réamhscoile) | 43 (13) | 892 (442) |
| Gaelscoileanna (Bunscoileanna/Aonaid) | 35 (9) | 4672 (1,194) |
| Gaeloideachas Dara Leibhéil (Sruth Meánscoile) | 5 (1) | 1746 (580) |
| Iomlán | 83 (23) | 7,310 (2216) |
De réir Chomhairle na Gaelscolaíochta (an foras ionadaíochta don Oideachas Lán-Ghaeilge), tá 12 naíscoil, naoi mbunscoil agus aon iar-bhunscoil lán-Ghaeilge i mBéal Feirste. [8]
Chomh maith leis sin, meastar go bhfuil 16 mheánscoil ag múineadh na Gaeilge i gceantar na Comhairle faoi láthair.
(b) Suirbhé Leanúnach ar Theaghlaigh TÉ 2019-20 (CHS) agus sonraí Dhaonáireamh 2021 TÉ
Sonraí a bhaineann leis an Ghaeilge
Eolas ar an Ghaeilge
De réir Suirbhé Leanúnach ar Theaghlaigh 2019/20 (CHS), bhí eolas éigin ar an Ghaeilge ag 17% den daonra daoine fásta (i.e. an Ghaeilge a thuiscint, a labhairt, a léamh nó a scríobh), i gcomparáid le 14.9% in 2013/14 agus 13.1% in 2011/12.
Tuiscint ar an Ghaeilge
Tá níos mó ná duine as gach seachtar (14%) den daonra in ann an Ghaeilge a thuiscint. Tá duine as gach céad (1%) ábalta abairtí casta labhartha a thuiscint, ionas go dtuigfeadh siad cláracha i nGaeilge ar an raidió nó ar an teilifís. Tá 3% eile in ann tabhairt faoi chomhrá i nGaeilge a dhéantar ag leibhéal simplí, mar shampla, thiocfadh leo na treoracha a thugtar ar an tsráid a thuiscint. Tá 4% breise den daonra in ann abairtí nó sleachta simplí labhartha a thuiscint, e.g. 'Tá sé leath i ndiaidh a trí', agus tá 6.0 faoi chéad eile in ann focail labhartha aonair nó frásaí simplí a thuiscint, e.g. 'Dia duit' nó 'Cad é mar atá tú?'.
Labhairt na Gaeilge
Bhí labhairt na Gaeilge ag 11% den daonra, agus tá 2% in ann comhrá casta a dhéanamh i nGaeilge, m.sh. labhairt faoi aon ábhar, gnáthchomhrá a bheith acu m.sh. cur síos ar a lá féin. Tá 4% in ann abairtí simplí Gaeilge a úsáid, e.g. 'Ba mhaith liom cupán tae?', agus tá 4% eile in ann focail aonair nó frásaí simplí a úsáid, e.g. 'Dia duit' nó 'Cad é mar atá tú?'.
Léamh na Gaeilge
Tá níos mó ná duine as gach fiche duine fásta (8%) in ann an Ghaeilge a léamh agus tá 1% in ann sleachta casta a léamh agus a thuiscint, agus tá 2% in ann abairtí deacra agus sleachta nach bhfuil chomh casta sin a léamh agus a thuiscint, agus tá 3% breise in ann abairtí nó sleachta simplí a léamh agus a thuiscint. Tá 2% eile in ann focail aonair nó frásaí simplí a léamh agus a thuiscint.
Scríobh na Gaeilge
Bhí 5% in ann Gaeilge a scríobh, agus tá 1% in ann sleachta casta a scríobh, e.g. thiocfadh leo cuid de leabhar nó de thuairisc a aistriú go Gaeilge, nó abairtí deacra agus sleachta measartha deacra a scríobh. Tá 2% breise den daonra in ann abairtí nó sleachta simplí a scríobh, agus tá 1% in ann focail nó frásaí singile a scríobh, e.g. 'Dia duit' nó 'Cad é mar atá tú?'.
Úsáid na Gaeilge
Baineann cúigear as gach céad (5%) úsáid as an Ghaeilge sa bhaile, ag comhrá le teaghlaigh nó le lucht aontís, ar bhonn laethúil nó ó am go chéile. Baineann céatadán den chineál céanna (5%) úsáid as an Ghaeilge go sóisialta, ar bhonn laethúil nó ó am go chéile, ag comhrá le cairde nó le lucht aitheantais.
De réir Dhaonáireamh 2021, bhí cumas éigin sa Ghaeilge ag 12.4% díobh sin a bhí thar 3 bliana d’aois (n = 228,600), rud is méadú ó 10.7% in 2011 (n = 184,900). Díobh sin a raibh cumas éigin acu, bhí cumas tuisceana amháin ag thart ar 40% agus bhí cumas tuisceana, labhairt, léamh agus scríobh na Gaeilge ag 31.4%.
Ar fud Thuaisceart Éireann léirigh an Daonáireamh éagsúlacht shuntasach ó thaobh chumas sa Ghaeilge de, agus is i gCeantar Comhairle Lár Uladh a fuarthas an cumas is airde sa Ghaeilge (20.4%) agus is sna hArda agus an Dún Thuaidh ab ísle a bhí an cumas (3.2%), agus bhí Béal Feirste i lár na 10 gceantar comhairle eile le 15.5%.
4.7 Polasaithe agus cinntí eile de chuid na Comhairle
Glacadh go foirmiúil le Straitéis Teanga na Comhairle i mí Aibreáin 2018. Mar sin féin, tá polasaithe eile i bhfeidhm ag an Chomhairle fosta agus tá roinnt cinntí ad hoc déanta aici a bhfuil tionchar acu ar an mholadh i ndáil le comharthaíocht. Tugtar achoimre sna míreanna seo a leanas ar na cinntí a rinneadh.
Cumhacht ainmniúcháin sráide
Tá cumhacht lánroghnach reachtúil ag an Chomhairle faoi Airteagal 11 den Ordú Rialtais Áitiúil (Forálacha Ilghnéitheacha) (TÉ) 1995 ainmchláir a chur in airde a léiríonn sráidainmneacha i mBéarla agus i dteanga ar bith eile. Ghlac an Chomhairle le Polasaí athbhreithnithe maidir le Comharthaí Sráide Détheanga i mí Dheireadh Fómhair 2022. Foráiltear leis seo go dtig le háititheoir(í) na sráide, Comhalta tofa don Toghcheantar Ceantair nó forbróir iarratas a dhéanamh ar chomhartha dátheangach.
Déanfaidh an Chomhairle suirbhé ar an tsráid agus má tá 15% d'áititheoirí na sráide i bhfabhar an chomhartha, cuirfear tuairisc faoi bhráid an choiste ábhartha chun an t-iarratas a bhreithniú.
Comharthaíocht
- Ar an 7 Nollaig 1999 d'aontaigh an Fochoiste Páirceanna agus Conláistí gur cheart comhartha fáilte i mBéarla agus i nGaeilge a chur isteach ag bealach isteach Pháirc na bhFál.
- Ar an 18 Bealtaine 2012, d'aontaigh an Coiste um Pholasaí Straitéiseach & Acmhainní gur chóir go mbeadh mórfhógraí agus comharthaí a bhaineann le seachadadh thionscadail an Chláir Infheistíochta sa Cheathrú Ghaeltachta dátheangach (Béarla/Gaeilge).9
- Ar an 7 Meán Fómhair 2012, d'aontaigh an Coiste um Pholasaí Straitéiseach & Acmhainní go gcuirfí comhartha Nollaig Shona (bronnta ag an Chultúrlann) in airde arís ag an bhealach isteach Thoir chuig Halla na Cathrach.
- Ar an 18 Lúnasa 2017, d'aontaigh an Coiste um Pholasaí Straitéiseach & Acmhainní go gcuirfí comhartha 'Blythe Yuletide' in airde ag an cholún deiridh eile Halla na Cathrach do thréimhse na Nollag, chomh maith le comhartha Nollaig Shona ar cholún deiridh amháin de Halla na Cathrach.
- Ba chóir a thabhairt faoi deara gur aontaigh an Chomhairle dréachtpholasaí maidir le comharthaíocht dhátheangach (Béarla/Gaeilge) in 2006 ach chinn sí gur i mBéarla amháin a bheadh comharthaíocht, seachas comharthaí fáilte ilteangacha nuair a bhíonn éileamh cuí ann.
- Ar an 17 Meitheamh 2022, d'aontaigh an Coiste um Pholasaí Straitéiseach & Acmhainní gur cheart comharthaíocht dhátheangach Bhéarla agus Ghaeilge a chur isteach i Reilig Chathair Bhéal Feirste.
- Ar an 23 Meán Fómhair 2022, ag cruinniú de Choiste Polasaí Straitéiseach agus Acmhainní na Comhairle, aontaíodh comharthaíocht dhátheangach Bhéarla/Ghaeilge a chrochadh ar Pháirc Nua Chollann, saoráid nua de chuid na Comhairle ar Bhóthar Bhaile an Stíobhartaigh.
Scéim Chomhionannais
Áirítear i Scéim Chomhionannais na Comhairle (a faomhadh in 2021), ina leagtar amach socruithe na Comhairle leis na dualgais chomhionannais faoi Alt 75 d'Acht Thuaisceart Éireann 1998 a chomhlíonadh, tiomantas d'fhaisnéis a sholáthar i bhformáidí eile má iarrtar sin agus más praiticiúil. Deir an Scéim go n-áireofaí ar na formáidí eile sin Easy Read, Braille, formáidí fuaime (CD, mp3 nó DAISY), cló mór nó i dteangacha mionlaigh chun riar orthu siúd nach é an Béarla a gcéad teanga.
4.8 Comhairle ó Choimisiún Comhionannais Thuaisceart Éireann
Freagra ó Choimisiún Comhionannais Thuaisceart Éireann ar chomhairliúchán na Roinne Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta maidir le Straitéis le forbairt na Gaeilge a chosaint agus a fheabhsú, Samhain 2012
‘Alt. 12: Measann an Coimisiún gur chóir go mbeadh úsáid teanga ar bith ina gníomh neodrach agus nár cheart go laghdódh labhairt na Gaeilge nó a húsáid níos ginearálta sa phobal teidlíochtaí na ndaoine sin a bhfuil a gcearta i leith fhéiniúlacht Bhriotanach i gComhaontú Aoine an Chéasta deimhnithe. Ar an dóigh chéanna, measann an Coimisiún nár cheart go laghdódh úsáid níos leithne na hUltaise teidlíochtaí na ndaoine sin a bhfuil a gcearta i leith fhéiniúlacht Éireannach deimnithe ar an dóigh chéanna. Níor cheart go mbreathnófaí ar labhairt teanga ar bith i dTuaisceart Éireann mar bhagairt do dhuine ná do ghrúpa ar bith, ná níor cheart go ndéanfaí iarracht ar bith í a bheith ina bagairt.'
I ndiaidh plé a dhéanamh ag an Chomhghrúpa Éagsúlachta, an 18 Deireadh Fómhair 2013, rinneadh fiosrúchán le Coimisiún Comhionannais Thuaisceart Éireann (ECNI) maidir le Polasaí Teanga Chomhairle an Iúir agus Mhúrn.
D'fhreagair ECNI:
'Tá sé ráite againn go bhfuil polasaí soiléir i bhfeidhm ag Iúr Cinn Trá agus Mhúrn leis an Ghaeilge a chur chun cinn agus tá comhairle curtha ar fáil ag an Choimisiún, nuair a iarrtar é, maidir le cur i bhfeidhm an pholasaí. Tríd is tríd, measaimid go bhfuil ceist na gceart teanga níos tábhachtaí ná ceist an chomhionannais cé go bhfuil gnéithe fostaíochta agus dea-chaidrimh fite fuaite lena chéile'.
Rinne ECNI achoimre fosta ar a bhfreagra ar an Choiste Saineolaithe ar an Chairt Eorpach do Theangacha Réigiúnacha agus Mionlaigh:
'Ba é an freagra a thug muid ná go bhfuil an coincheap a chuireann comhionannas nó cosaint ar fáil do ghrúpa amháin teorainn lena n-infhaighteacht do ghrúpa eile gan bhunús ann féin agus go ngníomhaíonn sé chun dochair do gach duine atá ag iarraidh cónaí i sochaí atá cóir agus cothrom agus ba cheart é a sheachaint agus polasaí poiblí á dhréachtú.'
Freagra ó Choimisiún Comhionannais Thuaisceart Éireann ar chomhairliúchán na Roinne Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta ar Mholtaí do Bhille Gaeilge, Bealtaine 2015
'Alt 3: Aon uair a cuireadh ceisteanna teanga os ár gcomhair, tá sé tagtha chun cinn mar gur ardaíodh iad i gcomhthéacs Alt 75 d'Acht Thuaisceart Éireann 1998 agus/nó forálacha na reachtaíochta frith-idirdhealaithe, go háirithe an tOrdú um Chaidreamh Cine (TÉ) 1997 agus an tOrdú um Fhostaíocht agus Cóireáil Chóir (TÉ) 1998. Bhain comhairle an Choimisiúin d'údaráis phoiblí go sonrach leis an chomhthéacs a chuir an t-údarás poiblí i láthair. Tá tagairt déanta aige dár seasamh maidir le mionteangacha (mar atá leagtha amach thíos), comhlíonadh an údaráis phoiblí lena ghealltanais faoin Scéim Comhionannais agus treoir an Choimisiúin, chomh maith le forálacha na reachtaíochta ábhartha frith-idirdhealaithe, más cuí.'
'Alt 11: Gné thábhachtach den pholasaí teanga is ea an idirghaolmhaireacht idir daoine aonair nó grúpaí a labhraíonn teangacha éagsúla. Ba cheart go gcinnteodh aon dualgas a chuirtear ar údaráis phoiblí go mbreathnófar ar fhorbairt forálacha leis an teanga a chosaint agus a chur chun cinn i gcomhthéacs an dualgais aird chuí a thabhairt ar an ghá atá le comhionannas deiseanna a chur chun cinn agus aird a thabhairt ar a inmhianaithe atá sé dea-chaidreamh a chur chun cinn mar chuid de sholáthar seirbhísí poiblí. Ba cheart d'údaráis phoiblí breithniú a dhéanamh ar ghnéithe den chomhthuiscint, den chomhoibriú, den chumarsáid agus den chomhpháirtíocht idir 'pobail teanga' éagsúla, lena n-áirítear teagmháil le pobail ábhartha le iharracht a dhéanamh ábhair imní nó tuairimí faoi chur chun cinn mionteangacha a fhiosrú agus a chur san áireamh go réasúnta.'
4.9 Taighde acadúil
Language, Politics and Identity in Ireland: An Historical Overview – Tony Crowley
Tugann Crowley léargas ar thábhacht na héagsúlachta teanga, a cuireadh i gcroílár Chomhaontú Aoine an Chéasta/Bhéal Feirste (1998). Bhí an dearbhú ginearálta seo a leanas i dtéacs an chomhaontaithe:
'Aithníonn gach rannpháirtí an tábhacht a bhaineann le meas, tuiscint agus caoinfhulaingt maidir le héagsúlacht teanga, lena n-áirítear i dTuaisceart Éireann, an Ghaeilge, an Ultais agus teangacha na mionlach eitneach éagsúil, ar cuid de shaibhreas cultúrtha oileán na hÉireann iad go léir.' (Comhaontú Bhéal Feirste 1998: 19)
Tugann Crowley faoi deara, 'I gcomhthéacs cáipéise a rinne cur síos ar na comhrianta a bhaineann le mór-lonnaíocht stairiúil, is ráiteas suntasach é seo faoi thábhacht na teanga/na dteangacha in Éirinn a léiríonn stádas leanúnach sóisialta agus polaitiúil 'ceist(eanna) na teanga' i stair na hÉireann'.
4.10 Aiseolas ón réamhchomhairliúchán ar Straitéis Teanga
Eagraíodh cruinnithe éagsúla le grúpaí ionadaíochta le Straitéis Teanga 2018 - 23 a dhréachtú. Is meascán de na príomhthosca a aithníodh ag cruinnithe den sórt sin é an liosta thíos.
Earnáil na Gaeilge
Rinneadh moltaí praiticiúla éagsúla le cur leis na seirbhísí atá ar fáil faoi láthair, lena n-áirítear:
- D'fhéadfaí eolas faoi na seirbhísí atá ar fáil do chainteoirí Gaeilge faoi láthair a chur ar fáil ar shuíomh gréasáin na comhairle mar aon le nasc ón leathanach baile chuig suíomhanna gréasáin earnáil na Gaeilge agus earnáil an chultúir; d'fhéadfaí cáipéisí tábhachtacha de chuid na comhairle a chur ar fáil i nGaeilge ar an suíomh gréasáin fosta;
- D'fhéadfaí cur chun cinn níos fearr a dhéanamh maidir le turais ar halla na cathrach a bheith ar fáil i nGaeilge agus méadú ar líon na dturas sin atá ar fáil; d'fhéadfaí machnamh a dhéanamh fosta ar thurais ar ionaid eile a chur ar fáil i nGaeilge;
- D'fhéadfaí rochtain níos fearr ar ionaid agus áiseanna na comhairle d'imeachtaí Gaeilge agus cultúir a éascú agus d'fhéadfaí deiseanna a thapú chun comhthaispeántais oidhreachta a chur i láthair;
- Ba cheart tionscnaimh a chur i bhfeidhm chun feasacht a ardú i measc fhoireann na Comhairle ar an pholasaí teanga reatha agus ar na saincheisteanna praiticiúla a bhaineann le haistriúchán; d'fhéadfaí baill foirne a chur ar an eolas faoi obair earnáil na Gaeilge i mBéal Feirste;
- D'fhéadfaí breathnú ar an bhféidearthacht oifigeach Gaeilge a cheapadh.
4.11 Aiseolas ó Athbhreithniú ar an Straitéis Teanga Márta – Bealtaine 2023
Mar chuid den timthriall athbhreithnithe a ghabhann leis an Straitéis Teanga, forbraíodh Dréachtphlean Gníomhaíochta le linn 2023 i gcomhairle le príomhpháirtithe leasmhara idir Márta agus Bealtaine 2023, eadhon Ultais (28/3/23); Pobail Nua (27/4/23); An Ghaeilge (27/4/23); Teangacha Comharthaíochta (10/5/23).
Bhí na seisiúin ag treisiú leis an tuairim go raibh riachtanais, eispéiris agus tosaíochtaí achan phobal teanga an-difriúil. Cé go raibh aitheantas cuí ann go mb'fhéidir gur chuidigh an Straitéis le fócas úsáideach a chur ar fáil do chúrsaí teanga sa Chomhairle, aithníodh chomh maith gur 'obair idir lámha' a bhí i gceist i gcónaí, agus gur cheart tús áite a thabhairt don ghá atá le polasaithe ar leith le déileáil le gach ceann de na snáitheanna teanga sa Straitéis uileghabhálach, rud a léiríonn imní go mb'fhéidir gur tugadh níos mó suntais do theangacha áirithe ná mar a bhí ag teangacha eile san am a chuaigh thart, agus go raibh an dul chun cinn sin i ngach snáithe ábhairín míchothrom.
4.12 Aiseolas ó chomhairliúchán maidir le hainmniú agus comharthaíocht ionad fóillíochta ar fud na Cathrach
I ndiaidh cruinniú speisialta den Chomhairle Dé hAoine an 11 Deireadh Fómhair 2019, d'aontaigh an Chomhairle comhairliúchán poiblí a choimisiúnú maidir le comharthaíocht dhátheangach / ilteangach a shuiteáil ina ceithre ionad fóillíochta nua nó athchóirithe ar fud na Cathrach (Baile Andarsan, Lios na Searrach, an Olympia agus an Teampall Mór). Osclaíodh an comhairliúchán ar an 5 Samhain 2019 agus dúnadh é ar an 10 Eanáir 2020.
Bhí freagra suntasach ar an phróiseas comhairliúcháin ó achan phobal. I measc na bhfreagraí bhí 3,393 foirm freagartha chomhlánaithe, a chuir baill den phobal isteach tríd an phost nó trí ríomhphost; ocht gceistneoir foirne comhlánaithe, a cuireadh isteach gan ainm tríd an phost nó trí ríomhphost; dhá cheann scríofa; bileog freagartha achoimre fótachóipeáilte amháin le hainm agus seoltaí san áireamh (n = 262).
Ina theannta sin, d'fhreastail 127 ball den phobal ar cheann de na 12 chruinniú poiblí a eagraíodh, agus d'fhreastail 30 ionadaí ón earnáil ar cheann amháin ar a laghad de na cúig chruinniú a eagraíodh.
I dtéarmaí ginearálta, ba shuntasach an mothúchán an spreag an cheist ina measc siúd d’fhreagair an comhairliúchán. Bhí líon áirithe ann rinne a mhór den éagsúlacht teanga, cur chun cinn na dteangacha mionlaigh ar nós na Gaeilge agus sochair an dátheangachais, agus d’áitigh go gcuirfeadh ainmniúchán agus comharthaíocht i nGaeilge, chomh maith leis an Bhéarla, le beocht chultúrtha na cathrach. Aibhsíodh go háirithe an dearfacht agus an dul chun cinn a bhainfeadh le cur chun cinn na Gaeilge. Cé nár luaigh cuid mhór cearta ina dtráchtaireacht, bhí siad ann a dúirt gur ceart é cur chun cinn na dteangacha mionlaigh a bhíothas a shéanadh. Bhí daoine eile ann a d’áitigh gurbh ionann úsáid níos mó as an Ghaeilge agus comhartha go raibh timpeallacht níos ionchuimsithí fáiltí ann do chách, lena n-áireofaí iad siúd a roghnaigh a gcumarsáid agus a n-oideachas a bheith acu i nGaeilge den chuid is mó.
Ar an taobh eile bhí siad ann nár chuir suas don Ghaeilge per se, ach a raibh an tuairim acu go raibh ábhar polaitíochta déanta den teanga agus bhí sí anois, dar leo, mar bhagairt dá gcultúr agus dá n-oidhreacht féin.
Maidir le freagraí scríofa, dúirt formhór na ndaoine a léirigh tuairim gurbh fhearr leo comharthaíocht ainmniúcháin sheachtrach Bhéarla agus Ghaeilge ag gach ceann de na ceithre ionad (61.4%) ar an iomlán, agus is in Ionad Fóillíochta Bhaile Andarsan (66.9%) is mó a cuireadh an rogha sin in iúl.
Mar sin féin, ní chuirtear san áireamh san fhigiúr ceannlíne seo na deighiltí doimhne tuairime ar fud an tsampla agus go háirithe i dtéarmaí roghanna de réir féiniúlachta náisiúnta agus cúlra pobail.
Astu siúd a d'aithin gur Caitliceach iad, mhol ceathrar as gach cúigear freagróirí (80.1%) comharthaíocht sheachtrach i mBéarla agus i nGaeilge i ngach ceann de na ceithre ionad, agus d'ardaigh an figiúr sin go 88.7% i gcás Bhaile Andarsan. I gcodarsnacht lom, thug 85.4% de na daoine a chuir síos orthu féin mar Phrotastúnach le fios gurbh fhearr leo ainmniú agus comharthaíocht Bhéarla amháin d'Ionaid Fóillíochta Lios na Searrach, an Olympia agus an Teampaill Mhóir, cé gur thit an figiúr sin beagán go 73.7% do Bhaile Andarsan.
Deimhníodh na staitisticí seo le tuairimí a cuireadh in iúl i gcruinnithe poiblí agus ag ionadaithe earnála, áit nach díospóireacht ná difríocht i dtuairim is mó a bhí le sonrú ach tuairimí dochta daingne idir chomhsheasmhach agus neamhbhalbh. I mbeagán focal, ar thaobh amháin bhí daoine ann a rinne ceiliúradh ar éagsúlacht teanga, ar chur chun cinn mionteangacha agus ar bhuntáistí an dátheangachais, ag áitiú go gcuirfeadh ainmniú agus comharthaíocht i dteangacha chomh maith leis an Bhéarla le beocht chultúrtha na cathrach. Ar an taobh eile den scéal, bhí daoine ann nach raibh ag cur i gcoinne na Gaeilge per se ach a bhraitheann, faoi láthair, go bhfuil úsáid na teanga polaitithe agus go raibh sí anois ina bagairt ar a gcultúr agus ar a n-oidhreacht.
EQIA: Moladh maidir le Comharthaíocht Dhátheangach Taobh Amuigh agus Comharthaíocht Treoraithe Taobh Istigh a thógáil ag Sólann Olympia
Idir an 12 Meitheamh agus an 17 Meán Fómhair 2023 reáchtáil an Chomhairle comhairliúchán 14 seachtaine faoi dréacht-EQIA maidir le comharthaíocht dhátheangach a chur in airde ag Sólann Olympia.
Bhí an comhairliúchán seo ag teacht den chuid is mó le babhtaí comhairliúcháin phoiblí a reáchtáladh cheana faoin chomharthaíocht, agus déanfaidh an Chomhairle breithniú faoin phróiseas comhairliúcháin seo sna míonna romhainn.
[3] - https://rm.coe.int/ukiria5rev-en/1680a0eef
[4] - www.ohchr.org/documents/issues/ieminorities/languagerightslinguisticminoritieshandbook.docx
[5] - https://www.communities-ni.gov.uk/publications/irish-language-strategy-expert-advisory-panel-recommendation-report
[6] - https://www.communities- ni.gov.uk/system/files/publications/communities/dfc-irish-language- strategy-expert-panel-report-eng.pdf
[7] - https://www.education-ni.gov.uk/articles/irish-medium-schools
